-->
Me stile të ndryshëm, Tahsin Saraçin dhe Qemal Bajramin i bashkojnë ndjesia e hollë, aftësia e madhe vëzhguese dhe zhbiruese në dukuritë e jetës shoqërore, në historinë, në zakonet e traditat e atdheut të tyre; çiltërsia, fryma polemike, dinamizmi i vargut, optimizmi për të ardhmen.
“Bir ölümsüz Yalnızlık” (Një vetmi e përjetshme), 1964; “Güneş kavgası” (Lufta për diellin), 1968; “Direnmeler” (Qëndresa), 1973, që kanë fituar edhe çmime ndërkombëtare, janë vëllime me tituj që mishërojnë ecurinë poetike dhe burimet e frymëzimit të Tahsin Saraçit. Poezitë që po botojmë janë shkëputur nga veprat e lartpërmendura. Dashuri, miqësi, luftë kundër të gjitha forcave të errësirës, që e skllavërojnë njeriun, janë dhënë në një mënyrë që të mbërthen, me gjuhë të pasur, plot figura e imazhe të freskëta, të huazuara nga natyra e vendlindjes, gjithkund e pranishme dhe me të cilën poeti është “i injektuar” deri në eshtër. Tek lexon poezitë e tij, të përkthyera tashmë në shumë gjuhë të botës, para syve të shfaqen, të vizatuara me gjallëri e vërtetësi, skena e tablo shumëpërmasore, që të krijojnë ndjenjën e së bukurës në kuptimin e mirëfilltë të saj. Është një poezi që “rroket” nga të gjitha shqisat; niset nga realiteti i çdo dite, nga kujtimet e mbresat, për t’i shndrruar ato sakaq në përfytyrime të gjera e me dritë.
Në fillim, poeti kërkon tek dashuria një “ilaç” kundër ankthit, që ia shkakton pafuqia para padrejtësive dhe mizorive të botës. Më pas, zëri i tij tingëllon gjithnjë e më i ngutur dhe më i shqetësuar – thirrje patetike për qëndresë sulmuese.
I ushqyer nga kultura përparimtare e Orientit dhe e Perëndimit, poeti, duke gërmuar me vetëdije qytetare në brendësi të vlerave historike të Anadollit të lashtë, arrin të ngjizë një sintezë bashkëkohore, duke e vendosur qëndrën e vet të rëndesës në peshoren e të shtypurve. Zëri i tij, tek vjen me jehona nga trevat e Anadollit malor për të kërkuar “diell e shi” për të gjithë të vobegtët, fiton përmasat e një kënge humane universale.
Poezitë e mbarsura me farën e revoltës burojnë nga vitet e errta të sundimit të regjimit diktatorial të Adnan Menderesit (1950-1960) dhe ngrihen jo vetëm kundër tij, por edhe kundër reaksionit ndërkombëtar, të cilit i ishin hapur me të dyja kanatat dyert e Turqisë.
Edhe vargjet e Qemal Bajramit, të nxjerra nga vëllimet “Bir kök, bin damar” (“Një rrënjë, një mijë degë”), “Erken öten horoz” (“Gjeli që këndon herët”), “Al senin olsun” (Me kuptim të dyfishtë: “Merre, të qoftë” ose “E kuqja qoftë me ty”) dhe “Mezopotamya” (“Mesopotamia”), burojnë me shpërthim nga dashuria e pastër dhe e fuqishme për popullin e atdheun, nga dëshira për t’i parë të lirë e të lumtur bijtë e vegjëlisë, të cilët “i rrit djersa”, “i përskuq dielli”, “i nxin qymyri” e “i kalit hekuri”.Theksat epikë kanë tingëllimë tepër konkrete dhe figuracioni buron nga situata të përjetuara intensivisht, në mish e në gjak, nga vetë poeti. Vjershat e Qemal Bajramit mund të quhen një autobiografi mbarëkombëtare e shtrirë në fushat, malet e pllajat, ku jetojnë e punojnë të gjithë bashkatdhetarët e tij. Çdo varg përçohet tejendanë nga besimi në forcën e vitalitetin e pashtershëm e në virtytet e kombit turk – parakusht vendimtar për shndrrime rrënjësore në jetën e në fatet e tij.
Kritika ka vënë në dukje ngarkesën e madhe emocionale që mbart fjala e zgjedhur me kujdes dhe zhdërvjelltësia me të cilën Qemal Bajrami kumton ide të thella e të guximshme. Thjeshtësia e lakonizmi, “kursimi” i vargjeve, nënteksti domethënës, ndërtimi funksional i çdo poezie, janë mjete që, të përdorura me sens mase, në vendin e duhur e të gërshetuara mesveti, ia rritin në mënyrë të ndjeshme vlerat veprës së autorit.
Kopi Kyçyku
--> -->
TAHSIN SARAÇ
Koka më prek lartësitë
Në derë, vetullshprishur trokiti sot pranvera
Me një lule-varg.
Dëboron në sytë e mi, gjer zbehet vera.
Me lëmshin e diellit në bark,
Ngado më ze rruga, çdoherë,
Përmes këngësh-degë, gjer larg
Shoh veç kaltërim të paprerë.
Dhe nis un’ nga terret e natës
Drejt dritës së purpurt në agim
Një tumbë zogjsh-lule dihatës,
Me krahë të çlirtë pa pengim.
Gjithë mallet e vjetër pas meje,
Njëlloj si vargmale rreshtuar,
Nuk ndalem tek ec, se ndër deje
Vlojnë afshet nga shekujt e shkuar.
Mansur e Nesim, Pir Sulltan –
Të parët e penës qëmoti,
Kënduan me zjarr për vatan,
S’e gjen dot kush ish më i zoti.
Rilind, po, rilind mijra herë
Nga vdekja e tyre pa mort,
Ky dhé për poetë paska lerë,
Ndaj kryet lart mbaj krenar sot.
Në Anadoll
Veç në Anadoll dielli qënka diell,
Gjetkë më është dukur pikë e verdhë, i huaj,
Nën qeshjen e shegës, lart, nën këtë qiell
Rrezet ngjyrë ari, lidhur duaj-duaj
Maleve ç’i hedhka pingul me rrëmbim,
Dielli i Anadollit, dielli i vendit tim.
Në Këzëllërmak ujit i them ujë,
Por dhe në Sejhan, tej në Eufrat,
Ku porsi hamshorët derdh shkumë me bujë
Drejt pllajave-pela, nga hedh bari shtat.
Zemra është zemër si në Anadoll!
E gjerë, e përflakur-kazan luftëtarësh,
Me rrahjet-trok kali, që s’tha kurrë “boll”!
Si shpata mënjanë, që ndan dysh mëndafshin,
Nga tjetra-kadife, që mban ngrohtë afshin.
Dhembja quhet dhembje veç në Anadoll,
E dridhshme, pa gojë, si pusi e thellë,
Që shpesh e zbut veten aq hijshëm, aq hollë
Me gjumin plot ëndrra me diell që këndell.
Gjurmë me jehonë
Terrin e përballin malet e përhimtë,
Krahët e shqiponjës ndehen mbi shkëmbinjtë.
Merr ajo frymë thellë, zog krenar, gjigant,
Zotat s’i përfillka, “ters” qënka krijuar!
Larg nga lumturitë e vockla, pa trajtë,
Dredha majtas-djathtas s’bën AJO si djajtë,
Çan resh lart, veç lart, vrrullin - galopant,
S’kyçet në korniza, që s’i ka duruar.
Ujqit qimemurrmë ulërijn’ në terr,
Mëzat, gjelbërimit erën me t’ia ndjerë,
Shtriqen të shkujdesur, krejt të tjetërsuar;
Forcë i kërkon vetes shqipja pa pushim.
Caku i çdo xhuxhi e çik veç përskaj,
Dot nuk futen kurrë në botën e saj;
Egoizmin-akull, verbërinë e truar,
Shqipja e bën pluhur në shqotë e thëllim.
Në krahët e erës, krenare gjithnjë,
Me mendje të etur, me botë, pa zë,
Me zemër fisnike, vështrimin të prushtë,
Virtytin e nderin t’ia mbytin s’lejon.
Të lirë si ajri, bën jetën si drita,
Ylberin shaluar porsi Afërdita,
Vdekja t’i avitet e ndjen veten ngushtë,
Gjurma e shqipes qiellit i dhuron jehonë.
Vdekje e pakuptimtë
I. T’i shplanë më në fund të gjitha vuajtjet, t’i shplanë,
Me lutje nëpër dhëmbë, me ujë të vakët – një kazan!
Në tokën shurdhmemece të shtinë, o ditëzi,
Me klithma, me rënkime, me lotë-shi.
Në gropë të lëshuan nga një vështrim të hirtë,
Por, si s’e paske ditur: prej kohësh s’kishe shpirt;
Mbi dhé thjesht vegjetoje, pra, pse kjo poshtërsi:
Varroset përsëdyti i vdekuri, o njeri?
Sa rrojte, nuk e hape ti gojën asnjëherë,
Nën frikën, kërcënimin, nën fyerjen e paprerë.
Po eja e na thuaj dy fjalë për andej:
A ka dhe aty ndarje me brigje: tutje-tej?
Të nxitur të ndërmbyten, a ka vëllezër, vallë,
Siç kish, siç e ke parë sa kohë ishe gjallë;
Të qeshësh e të duash, të ndjesh e të mendosh,
A quhet dhe atje mëkat, o ish-djalosh?
II. Tani ti po bën gjumë, o mishi me dy sy,
As diell e as qiell, nuk sheh më dot aty.
Memec sërish je bërë, si gurët, si shkëmbinjtë,
Njëlloj si kur të binin me shkop në dy kërcinjtë.
A ndihen dhe atje “këngë” burgu, bajoneta,
Po ligje për të mbrojtur liritë “e vërteta”,
Që njerëzit të tulaten, më saktë: të rrinë “rehat”?
Na fol, pra, veç hap sytë, sa s’duhet mos e zgjat!
Çdo fjalë thuaje ulët, që masat mos dëgjojnë,
Se mos u del opiumi, shkurt fjala: mos i zgjojmë;
Me ç’thon’ librat e shënjta, gjithçka shkon si në vaj,
Apo dhe ti aty s’e paske hiç kollaj?
III. Të kota këto pyetje, njëlloj si vdekja jote,
Përgjigjjet jan’ të qarta në gji të kësaj bote:
Një mijë flenë pa ngrënë, një nginjet si arì,
Tamam besa: liri, vllazëri e barazi!
Dashuri
Të vizatova në perden e natës së zezë,
pëllumbat e ndarjes të gjithë zunë vend aty,
puthjet e mia si flaka seç u ndezë
për ty.
Fytyra yte kësaj nate -
një shkrepje moti, një teh shpate
dhe bluja jote, si vegim
u tret në qiellin tim.
Me zemrën armatosur e me penën time,
tok me ty,
për udhë nisem, për shtegtime,
me dritë, me sy.
Qerpikëve të tu derdhet qiell vere
dhe zënkat (le t’i quajmë) për fjalë pa brumë
edhe kësaj here,
paçka se me tufan, me borë e zhurmë,
u tretën si një flluskë në shkumë.
Më ngjan që qyshse leu jeta mbi tokë,
të dy paskemi qënë gjithnjë tok,
një fëmijëri e përflakur, pambarim,
si dy zogj: në gjirin tënd unë e ti në gjirin tim.
Të thuash jemi dy, është marrëzi:
brenda qënies sime ti përjetë rri.
Barku i natës
Barku i natës u zbut si qëngj i bindur,
Dita – një kokë fëmije gati në të lindur,
Gati për të lindur.
O bukuroshe me vështrimin kështjellor,
Në buzë ke lirikën, ke prushin tënd rinor.
Ata që errësirës përherë i vijnë hakut
E qiell i bëhen foshnjës, lypsit, plakut,
Shkëlqejnë prej mijra vjetësh pavdekësisht.
Dhe ti, zeshkanja ime, e ëmbël – melodi,
Mëngjez pranvere mbetesh, m’e bukura ndër stolì.
Barku i natës u zbut si qëngj i bindur,
Lindja 1) – një kokë fëmije gati në të lindur,
Gati për të lindur.
1) Lindja si pikë orientimi e horizontit
Situatë
I shkundën tej ninullat fort tinzare,
U ngritën peshë masat me batare,
U zgjuan nga një gjumë letargjik
E rodhën si orteku me vërtik.
Të shtrira drejt pranverash të lulëzuara,
Si pyll – duar puntorësh të bashkuara.
Gënjeshtra nuk jetoka dot përjetë,
Liria së vërtetës i prin vetë.
Boritë e shfrytëzimit çirren kot,
Puntorët do t’i dalin vendit zot.
E thanë zogjtë e bardhë me cicërim:
Virtyti s’njeh hirnosje, pra: guxim!
Poeti stërgjyshor Pir Sulltan
E heshtur fjala e rëndë, hi e zbehtë
Lëngoka, po, çdo rrokje e çdo shkronjë:
E varën Pir Sulltanin, s’qënka lehtë
Të thuhet lajmi – kob, lotët – buronjë.
Respekt për ty, poet i hershëm, Pir Sulltan,
Me duar ndot e gjak, litar të hodhi
Një mumje padishah me shpirt katran,
Që thellë në bodrum veç kafka mblodhi.
Ti ishe një shok udhe, Pir Sulltan,
Një pyll lisash shtatlartë, një strehim,
Në sulm i ngrite njerëzit si vullkan
Dhe bukën që prodhonin me mundim
Të varfrit ndër djerrina tejendanë
E mbrojte nga dhunimi me guxim.
Me shëmbullin fisnik zgjove miliona,
Që zjarr mbi ligësi të hapin shpesh,
I largët, por sa pranë të vjen jehona,
O shok, vëlla, përherë midis nesh.
Tani dëgjomë pak, poet i lashtë,
Sërish njëlloj ka mbetur Anadolli,
Të varfrit duken brenda, por janë jashtë,
Se dhembje shfrytëzimi ngado mbolli.
Ah, hija e kryqtarit pllajë e mal
Mbulon. Fshatari plot do të të thotë,
Por shkronjat nuk i njeh, se një vandal
Po endet si shushunja nëpër botë.
S’e lenë, jo, fshatarin të shikojë,
S’e lenë të shijojë djersën lumë,
Më mirë ësht’ për ta kur s’paska gojë,
Kur sytë i ka të mbyllur, si në gjumë.
Të ngrihemi të tërë si teh shpate,
Këtë na le qëmoti amanet,
T’ia çjerrim bezen sterrë kësaj nate,
Vandalët t’i fundosim thellë në det.
E heshtur fjala e rëndë, hi e zbehtë,
Lëngoka në çdo rrokje, në çdo shkronjë:
E varën Pir Sulltanin, s’qënka lehtë
Të shpallet lajmi-kob, lotët-buronjë.
Krimi, e drejta dhe dashuria
E puthjes më të fundme ngrohtësi
Në buzët si petale trëndafili...
Fëmija nuk pranon ushqim në gji,
Vejusha rri ngurosur si idili.
Tre plumba porsi nata fjala “zjarr!”
Mbi djalin vrik i derdhi egërsisht,
U hap në mes të ditës dhe një varr,
U pre në mes një ëndërr fort e brishtë.
Të endte desh djaloshi qiell të ri,
Që butë të mbulonte gjithësinë,
Njëlloj t’i jepte diell edhe shi
Çdo fushe e çdo mali stinë më stinë.
Të çelte një burim të bardhë - dritë,
Të fiknin etjen njerëzit pa dallim,
Pas djersës ntë shijonin mirësitë,
Me luftë të zhdukej fjala “shfrytëzim”.
Djaloshi ra dhe grushtet ngrihen tok,
Jan’ krahë që godasin përmbi hekur,
Jan’ bronke me qymyr, qëporsi zog
Për ajër të pastruar jan’ përpjekur.
Ja, këmbët më të ecin nuk pranojnë,
Të mbrehen para qerres porsi buaj,
Hakmarrje mbi gjaksorët veç kërkojnë,
Të shkulet nga ky truall gjembi i huaj.
Pas ditës së mundimshme shkon në vatër
Dhe krodhe merr në dorë punëtori,
Një hije-thikë ia shpon dy sytë e kaltër,
Urrejtja i shpërthen nga kraharori.
Errësirë e dritë
Fajin e ke vetëm ti,
Errësirë e mallkuar,
Që ka mbirë bari-zi
Në çdo shpirt të përvëluar.
Me sëpatën tiranike
Na ke prerë buzëqeshjen,
Me një copë misërnike
Na kërkon të mbajmë heshtjen.
Projektojnë sytë e tua
Në një çast një mijë të liga,
Helmin, vrerin ke në thua,
Me to ngre pirgje dhe diga.
Baltë e llucë mban ndër deje,
Kur të tjerët mbartin gjak,
Frikë ndjen dreri prej teje
Kur i shfaqesh dhe nga larg.
E fëlliq kjo fryma jote
Ajrin, vetë gjithësinë,
Një pikë helm do të mjaftonte
Që në det krimba të mbijnë.
Për faj tënd, o bishë e zezë,
Sapo lind, fap shuhet jeta,
Vreri yt gjakun na ndez,
Se na grish shpesh e vërteta.
E së ardhmes dritë e qashtër,
Na përfshi në krahë zogu,
Se me djersë njomim çdo ngastër,
Që të çelë borsilogu.
Ti, moj dritë, gaz i nesërm,
Si orizi kur ze vlon,
Buzëqeshjen e fëmijës
E zbardhon, e gjallëron.
Dollia me dritë
Dikur,
Të ngjashëm me të plagosurit nga një tërmet i pluhurt,
Të heshtur si një ëndërr shushatëse, të turbullt,
Kapitur, mërzitur, pa besim.
Tani,
Mbi kuajt krifëngritur të shpresës,
Dritë pijmë nga gjinjtë e madhërishëm të qëndresës
Dhe mbi strallin e betejave heroike
Ndezim stuhi tronditëse e fisnike
Për fitoren e fundit, me besim.
Këshillë nëne
Mos i këput lulet, bir,
Një lule ësht’ një zemër,
Një zë, një shpirt, një emër.
M’u bëfsh një lule, bir,
E kombit tënd të mirë,
Në buqetën e dlirë
Të një bote të përtërirë.
I shqipëroi nga turqishtja: Kopi Kyçyku
QEMAL BAJRAM
Sikur ta njihnit...
Zogun desh dhe milingonën,
Përkëdhelte ditën shpesh,
Dielli qesh e ai qesh
“Jemi njerëz” thosh gjithmonë.
Mos harrojmë se në jetë
Duhet zemër, çiltërsi,
Lumkush s’njeh dinakëri,
Ai rron me të vërtetë.
Nëpër brazda ngiste qetë,
Lopët çonte në kullotë,
Për çdo punë ishte Zot,
Barkun zbrazur, zemrën det.
Me gënjeshtrën dhëmb për dhëmb,
Djersën çurk, por kokën lart,
Nuk përtypte fjalë të thart’
Thosh: “Fëmija fort më dhëmb”.
Gruan deshi marrëzisht,
Po për shokët? Linte kokën,
Ah, ta njihnit, veç ta njihnit,
Në të liga s’pati gisht.
Një çift qé ngiste përditë,
Djersën-jetë tokës ia fali,
Ah, ta njihnit atin tim,
Tridhjetë vjeç ngrysi të ritë!
Mllefi
Durim – o qëndresë e sprovuar,
tungjatjeta!
Lot i madh,që rrit drithin e bekuar,
tungjatjeta!
Përpjekje,
shpresë,
dashuri që male tund,
tungjatjeta!
Pa mua dot s’shkoni kurrkund.
Kërkomëni dhe merrmëni më në fund!
Pas durimit,
shpërthej, bubulloj;
në nxehtësinë e lotit
shpresën, përpjekjen,
malin e lartë
shkarkoj.
Emrin e kam mllef,
pa mua s’shkoni dot kund,
me mua e keqja bëhet def,
udhën jua çel e shtigjet e pafund.
Merrmëni, shpejt më kërkoni,
pa mua një çap s’përparoni.
Më fshih brenda teje
Bie borë, fryn veri,
jashtë – errësirë,
gjithçka e pështirë
më ka zënë pusì.
Jam fillikat,
i plagosur;
të bardhën e syve,
o ujku dhëmbëshat,
o qeni ma ka ciflosur.
Mbamë në shtëpi
si mik;
fshihmë brenda teje
pa frikë.
Kam ftohtë,
kam çarë dëborën;
pak të ngrohtë!
Ma zgjat pak dorën.
Sy bëju syrit tim,
jo, mos më ler në thëllim.
Pa gjyq në kthetrat e vdekjes rashë,
por u ktheva e plot mall ju pashë.
Mbamë në shtëpi
si mik,
më fshih brenda qeniea
pa frikë!
Përgjysmë mos e ler!
Përgjysmë mos i ler ti këngët popullore,
vocrrakun pa ngurruar kap përdore,
dritë jepi, sitise,
si farës ujë
dhe errësirën grise
me bujë.
Ndriçoje,
fëmijën në udhëkryq mos e ler,
fillimi telashe të tjerr;
përballi,
këmbëngul,
nga hallet
mos u përkul.
Vocrrakun në rrugë mos e ler,
gatuaje me zell e ngadalë,
si hekurin kalite, me djersë të valë.
Shkëlqeje me kudhër e me ujë djalin-hekur
e jepi një formë të bukur, të pjekur.
Kalite, forcoje sërish, prore,
çelik të kulluar nxirr dore!
Më i madhi
Peshku më pëlqen dhe si emër,
detet më dallgëzojnë në zemër.
Era me kripë më fryn dhe në gjumë,
jeta më dhimbset, e dua aq shumë!
Zjarret marrin fill me qiellin që e ndezin,
uji kaltërosh nis zgjohet me mëngjezin.
Me ditë rënkon në këto rrjeta
i pari peshk që kapet –
stavridh, levrek, peshkshigjeta,
heej, peshq!
i varfri unë ju çoj në shtëpi;
përzjehet me hallet tuaj halli im,
më i madh, mëi rëndë është, pambarim.
Nuk ikën...
Dielli sipër nesh qëndroi,
as koha s’na ka harruar,
nga ne kush s’e largoi.
Kaltëroi qielli i dërrmuar
mbi tokën e lodhur, dejzgjeruar.
Sekondat si vite na u dukën,
djersitëm,
u kapitëm,
uria,mjerimi, si qentë na ndukën.
Frymëmarrja na u bë zjarr,
ethet na u futën në çdo kapilar;
nëna,
djali,
burri,
duruan përvëlimin e hijeve erëvarr.
Në këmbë qëndruan një mijë ëndrra pa fre;
nuk ikën ato,
nuk vdiqën, jo, jo,
mbetën me ne.
Shqipëria
Kish nderë cipën e zezë zija,
me grushtin ngritur në zjarr e flakë,
të drejtat mbronte pa frik’ me gjak,
Shqipëria.
Vështroj fytyrën e saj fisnike,
që derdh ngado një drit’ magjike
dhe flokët-valë ç’ia puthka flladi.
E di fort mirë:
vetë liria në këtë truall
nga Vasil Laçi,
nga Persefoni,
nga Bulja trime, që rri kundruall,
buroi si kroi-argjënd ujëplotë,
kurorat-ar vitet e kohrat
nuk do t’i vyshkin, jo, kurrë dot!
Kjo mbrëmje e bukur në Gjirokastër,
me dritë e jet, me qiell të pastër;
prej largësive një yll teposhti,
u ndal te xhamet, u çlodh te kopshti
dhe ngjatjetoi qytetin mbarë,
pa puthi gjethet, rrepet krenarë.
Dhe ish një yll, që të sajdis:
- O mik, vëreje çdo gur, çdo plis:
Vatani s’bëhet pa djersë, pa gjak,
kushtrimin ndjeu çdo vatër, prag.
Qëndresë e flaktë, si prush çdo zemër,
në gjoks betimin për tonin emër!
M’u duk si zëri i Pertef Kokonës,
i Lefter Talos, zë i jehonës
të korit vetë të trimërisë,
që trëndafilin i dha lirisë.
Dhe në tregofsha për çerdhe shqipesh,
për kopshte ngritur mes malesh, brigjesh,
veç Shqipëria më shkon ndërmend,
për trima - vatër, më i bukuri vend,
pyll me filizë jetësh rinore,
kopsht trëndafilësh parëverore.
I shqipëroi nga turqishtja: Kopi Kyçyku
