N-a învățat cum se moare / Nuk mësoi si vdiset (Mihai Eminescu)

M o n o g r a f i / e

În loc de introducere / Në vend të hyrjes
(Ro - Al)

Au trecut peste cinci decenii de la întâlnirea mea cu opera lui Eminescu și pot afirma că învățarea limbii române este pentru mine indisolubil legată de poezia acestui român etern care întruchipează în text și în destin literar câteva dintre trăsăturile unice ale genei (și geniului) românești.

Tânăr poet încă nepublicat, pasionat de literatură, traducând din italiană și rusă pentru propria îmbogățire spirituală, dar trimis să studieze geologia, nu credeam că voi transpune vreodată capodopere eminesciene în limba albaneză și nici că voi cerceta cu devotament structura poetică a lui Eminescu, uneori în sine, alteori comparativ cu operele unor frați întru poetică și simțire balcanică (precum Hristo Botev și Lasgush Poradeci). Nu pot spune că venirea mea în România anilor ’60 din secolul trecut reprezenta un exil în sensul clasic al cuvântului, dar, din fericire, conținea toate amănuntele și sensibilitățile individuale, ca să mă îndrept și mai hotărât spre literatură.

Panait Istrati: "Kira Kiralina" (fragment)

 

A u t o r i

Prozator i shquar i gjuhëve frëngjisht e rumanisht, lindur në qytetin Braila të Rumanisë, më 10/22 gusht 1884. U end për të fituar bukën e gojës si punëtor me mëditje, por edhe si gazetar e fotograf, që nga Bukureshti e Kostandinopoja, në Aleksandri, Kajro, Napoli, Paris, Gjenevë, Lozanë etj. Për shkak të vështirësive të mëdha, në vitin 1921, kur ndodhej në Nisë, u përpoq të vrasë veten. Në xhep i gjetën një letër drejtuar nobelistit francez Romain Rolland, i cili ia lexoi shkrimet dhe e mbështeti fuqishëm. Pritja që iu bë librave të tij dhe ndikimi që patën në mjediset letrare evropiane e botërore, ishin të jashtëzakonshëm. Pas peripecish e vështirësish të shumëllojshme, i sëmurë nga tuberkulozi, Istrati kthehet përfundimisht në Rumani në vitin 1933. Ndërron jetë në Senatoriumin Fillaret të Bukureshtit, më 16 prill 1935. Librat e tij janë përkthyer në mbi 30 gjuhë. 

L i b r i

Rrëfimi „Kira Kiralina“ u botua së pari në gushtin e vitit 1923 në Paris, në frëngjisht, shoqëruar me një parathënie nga Rolland, dhe korri sukses të pazakontë te kritika dhe lexuesit. Kjo kryevepër e letërsisë evropiane vjen për herë të parë në shqip nga Kopi Kyçyku.

Shtëpia Botuese PA, 2015

Botimi i kësaj vepre u mbështet financiarisht nga TRADUKI, një rrjet letrar ku bëjnë pjesë Ministria Federale për Evropë, Integrim dhe Punë të Jashtme e Republikës së Austrisë, Ministria e Jashtme e Republikës Federale të Gjermanisë, Fondacioni zviceran “Pro Helvetia”, Zyra e Kancelarit Federal të Republikës së Austrisë, “KulturKontakt Austria”, Instituti “Goethe”, Agjencia Sllovene e Librit “JAK”, Ministria e Kulturës e Republikës së Kroacisë, Departamenti i Kulturës i Qeverisë së Principatës së Lihtenshtajnit, Fondacioni Kulturor i Lihtenshtajnit, Ministria e Kulturës e Republikës së Shqipërisë, Ministria e Kulturës dhe e Informimit e Republikës së Serbisë, Ministria e Kulturës e Republikës së Rumanisë dhe Fondacioni “S. Fischer".

Panait Istrati: "Kira Kiralina" (fragment)

„Dy apo tre vite rodhën të lumtur, të vetmit vite të fëmijërisë sime, që më kanë mbetur të kthjellët në kujtesë. I kisha mbushur të njëmbëdhjetat. Kira ishte pesëmbëdhjetë dhe nuk ndaheshim asnjë çast. E ndiqja këmba-këmbës, kudo, si këlysh, s’ia ndaja sytë as kur shkonte në nevojtore, ia puthja rrobat e parfumuara. Dhe vajza e gjorë mbrohej ashtu siç mundte, me ëmbëlsi, duke më pandehur të pafajshëm. Me thënë të drejtën, nuk kisha asnjë mendim të saktë, nuk dija çfarë doja, vdisja nga ëndja dhe shkrihesha pas saj.

Duhet të shtoj se, në shtëpinë e nënës sime, jetonim në ferrin e dashurisë. Gjithçka ishte dashuri: të dyja femrat dhe adhuruesit e tyre, tualeti, likeret, parfumet, këngët e vallet. Edhe ikja qesharake nga sytë këmbët e dashnorëve më dukej joshëse dhe argëtuese. Vetëm ardhja e babait dhe përplasja e kokave tona pas mureve ishin të papëlqyeshme dhe pa dashuri. Por i merrnim si një çmim që duhej paguar: çmimi i kënaqësisë. Mamaja thosh:

- Çdo lumturi ka anën e vet të trishtë: madje edhe jetën e paguajmë me vdekjen. Prandaj edhe duhet ta jetojmë. Jetojeni, fëmijë, jetojeni sipas shijeve tuaja, dhe në mënyrë të atillë që të mos ndjeni keqardhje për asgjë në Ditën e Gjykimit të Mbramë.

Çmimi Ndërkombëtar për Përkthim, Kishinjev, maj 2015

[Festivali Ndërkombëtar i Poezisë "Grigor Vieru", Instituti Kulturor Rumun / Institutul Cultural Român - ICR]

Mbrëmë, pak pas mesnatës u ktheva nga Kishinjevi, kryeqyteti i Moldavisë. Këtë herë, Vjena ku qëndrova sërish gjashtë orë, ishte nën pushtetin e shiut. Megjithatë, miqtë e mi besnikë e gjetën mënyrën të më kënaqnin duke më çuar për vizitë në disa pika me domethënie të veçantë historike dhe artistike. 

Nga Kishinjevi fola në telefon me mjaft shokë e miq me banim në Tiranë, por edhe gjetiu: Viktor Bakillari, Besnik Sahatçiu, Hektor Toska, Shpend Topollaj, Hervin Fora, Arben Dybeli, Arben Braçe e të tjerë. U befasuan dhe ndjeva kënaqësi që ndodhi kështu.

Por dua t'ju "raportoj" përse shkova në Moldavi dhe çfarë bëra në kryeqytetin e saj në periudhën 18-22 maj 2015. Atje u organizua Festivali Ndërkombëtar i Poezisë "Grigore Vieru", edicioni i shtatë. Nga poeti i shquar rumun, - që jetoi e krijoi në Moldavi, - emrin e të cilit e mban kjo veprimtari që mbledh përvit krijues nga e gjithë bota, kam shqipëruar jo pak. Kjo ishte arsyeja që jo vetëm më ftuan, por edhe më dhanë Çmimin për Përkthim. Çmimin për Poezi e mori poeti 81 vjeçar Ovidiu Xhenaru, ndërsa Çmimin për kritikë letrare studiuesi Ion Holban.

Në takimet me lexues të të gjitha moshave, niveleve e profesioneve, nxënës e studentë, intelektualë të fushave të ndryshme etj, lexova në shqip krijime të Grigore Vierut dhe ishin të shumtë ata që mbetën të ngazëllyer nga tingëllima dhe hijeshia e shqipes. Dhashë tri intervista për Televizionin Shtetëror të Moldavisë, për seksionin e gjuhës ruse të Radio Kishinjevit e për një nga revistat kulturore më të rëndësishme e me tirazhin më të madh, "Letërsia dhe artet". Gjithashtu, në Institutin e Filologjisë të Akademinë së Shkencave të Moldavisë, paraqita kumtesën: "Ndërndikime shqiptaro-rumune në letërsi".

Gjatë qëndrimit në Kishinjev, ndoqa koncerte muzikore, shfaqje teatrore dhe mora pjesë në përurimin e Festivalit të Filmit Rumun, që do të vazhdojë edhe sot. Përveç filmave të rinj, është parashikuar të projektohen edhe filma të vjetër, disa nga të cilët kemi pasur rastin t'i shohim edhe në Shqipëri vite më parë.

Maj 2015

GRIGORE VIERU: Bota është plot me ura (Poezi)

U lind më 14 shkurt 1935 në katundin Pererata të ish-qarkut Hotin, në territorin e sotëm të Republikës së Moldavisë, në famile bujqve rumunë Pavel dhe Eudokia Vieru, me mbiemrin vajzëror Didik. Kreu shkollën shtatëvjeçare në fshatin e lindjes në vitin 1950 dhe vazhdoi shkollën e mesme në qytetthin Lipkan, të cilën e përfundoi më 1953.

Filloi të botojë më 1957, kur ishte student. Më 1958, Vieru mbaroi Institutin Pedagogjik “Ion Kreanga” të Kishinjevit, Fakultetin e Filologjisë dhe Historisë. Në të njëjtin vit iu botua vëllimi i dytë poetik për fëmijë dhe nisi punën si redaktor në revistën për fëmijë “Shkëndija leniniste”. Ka qenë redaktor edhe i revistës “Dnjestri”, organ i Bashkimit të Shkrimtarëve të Republikës së Moldavisë, i Shtëpisë Botuese “Libri Rumun”, i Shtëpisë Botuese “Libri Moldovas”, ku iu botuan dy vëllime të tjera me vjersha dhe një poemë kushtuar Mihai Emineskut. Më 1965 i jepet Çmimi Republikan i Komsomolit për vëllimin “Vargje për lexuesit e të gjitha moshave” etj.

Më 1968 boton vëllimin me poezi lirike “Emri yt”, që u vlerësua nga kritika si vepra më origjinale. Në vitet 1969, 1970, 1973, 1974, 1977, 1981, 1982, 1989, Grigore Vieru boton në Kishinjev e në Bukuresht njëri pas tjetrit vëllime të tjera poetike, që gëzojnë popullaritet të madh.

Më 1990 u zgjodh Anëtar Nderi i Akademisë Rumune, më 1991 anëtar i Komisionit Shtetëror për Çështjet e Gjuhës, ndëra më 1992 Akademia Rumune e propozoi kandidat për Çmimin Nobel për Paqe.

Në vitin 1993 Grigore Vieru u zgjodh anëtar korrespondent i Akademisë Rumune.

Më 16 janar 2009, poeti pësoi një aksident të rëndë automobilistik në afërsi të Kishinjevit, çka i solli vdekjen.

Nëna

(Mama)

Ngadalë, çapitu, ngadalë,

Mos shkelësh, pa dashur, nënoke

Mbi farat që krahin si valë

Mes qiellit e kësaj toke!

E ndrojtur më je në vështrim,

E lumtur në shpirt, gjithsesi -

Veç bari ta njeh çdo mendim,

Dhe ylli si quhesh e di.

VALERIU MATEI: Ka diçka përtej fjalëve... (Poezi)

Valeriu Matei u lind në të njëjtën datë, pra më 31 mars, me poetin e madh rumun Nikita Stanesku. Për këtë arsye, çdo fundmars, Matei vjen nga Kishinjevi në Plojesht, në qytetin e Nikitës, për të ripërjetuar  momentin yjor ndërmjet qenies, metafizikës dhe historisë. Valeriu Matei është një nga figurat emblematike të lëvizjes së Rilindjes Kombëtare të Besarabisë. Kur ka qenë e nevojshme, poeti ka veshur edhe përkrenaren e politikanit. Nuk u kaplua nga ky mision dhe i dha poezisë zgjidhje estetike të mbamendshme. E ka përqafuar fort metaforën me historinë, duke u bërë poet modern, me zotërim të shkëlqyer të gjuhës rumune. Ka përkitje të thella me poezinë e madhe rumune. Ioan Aleksandru ka zbuluar tek Valeriu Matei “një fuqi të fjalës dhe një thellësi të ligjërimit si rrallëherë mund të haset tek një i ri i sotëm, në gjuhën e Emineskut” . Për Valeriu Matein poezia është një mënyrë përjetimi yjnor, një mjet mbijetimi, por, në rast nevoje, edhe një mburojë e shtizë. Një poet i shquar dhe një njeri me mirësi të madhe. Një mik i rrallëgjetshëm. (George Parzha)

Ekuacionet e pezmit

(Ecuaţiile disperării)

1.

qytetthe mbi eshtra, Xhokonda të mbështjella në

veshjen e tymtë të një buzëqeshjeje

të hapur si një stacion treni,

Danubi prej lotësh nuk ka më shtrat

kripa e dherave është kalbur në gjak,

jo fitore, jo vetmi,

qeni hipur majë piramidës

do të vdesë në trekëndshin vigjilues

i dërrmuar në mesnatë

prej një fije bari

2.

përmes mendimit kolektiv të rrugës

kalon rinia e përskuqur e mjegullës

                   hipur mbi kalë të bardhë,

kalon shqiponja e mbarsur e shënjuar

në të vetmen vijë të trurit

me yllin e kuq në pesë cepa të verbër,

kalon kamioni me xhamat të vrimuar

nga mustaqet e mëdha të xha xho-së,

kalëron një bullafiq i vrenjtur

mbi jetën politike

dhe një rreze e përkthyer në prapashtesat e habisë

puthitur me një emër apostulli,

kalojnë, kalojnë, na kalojnë,

nëpër mendimin kolektiv, nëpër

mënyrën e të menduarit të përbashkët

kurrgjëja, orvatja e kurrgjësë,

fjalimet e kameleonëve gagaçë

gjasmues të mendimit kolektiv të rrugës

3.

ka diçka përtej fjalëve -

domethënia e fshehur e çastit që ka ikur,

kuptimi i kuptimit ku lëviz

si në një kënetë që ka zënë

kore të hollë në diell,

asnjë hap majtas,

asnjë hap djathtas

kuptimit të kuptimit -

përtej është shurdhimi i dritës

dhe zhurma pa ngjyrë,

Haemus Plus I / 2015

Revista Haemus Nr. 45-50 / online

I.  II.