În loc de introducere / Në vend të hyrjes
(Ro - Al)
Au trecut peste cinci decenii de la întâlnirea mea cu opera lui Eminescu și pot afirma că învățarea limbii române este pentru mine indisolubil legată de poezia acestui român etern care întruchipează în text și în destin literar câteva dintre trăsăturile unice ale genei (și geniului) românești.
Tânăr poet încă nepublicat, pasionat de literatură, traducând din italiană și rusă pentru propria îmbogățire spirituală, dar trimis să studieze geologia, nu credeam că voi transpune vreodată capodopere eminesciene în limba albaneză și nici că voi cerceta cu devotament structura poetică a lui Eminescu, uneori în sine, alteori comparativ cu operele unor frați întru poetică și simțire balcanică (precum Hristo Botev și Lasgush Poradeci). Nu pot spune că venirea mea în România anilor ’60 din secolul trecut reprezenta un exil în sensul clasic al cuvântului, dar, din fericire, conținea toate amănuntele și sensibilitățile individuale, ca să mă îndrept și mai hotărât spre literatură.
La mijlocul anilor ‘70, după ce absolvisem Facultatea de Geologie-Mine (1965), am absolvit Facultatea de Istorie și Filologie de la Universitatea de Stat din Tirana, fragmente ale operei eminesciene erau traduse în lumea albanofonă, de marii mei conorășeni, liricul Lasgush Poradeci și prozatorul Mitrush Kuteli, care trăiseră, se formaseră și chiar își publicaseră operele lor - în limba albaneză, dar în România[1]. Iată cum privea Lasgush Poradeci, de pildă – fiind o vreme secretar executiv al Coloniei albaneze din România – raporturile româno-albaneze, pomenindu-l și pe Eminescu: “Dacă am fi dorit să descriem așezarea albanezilor sau începuturile albanezilor pe pământul prieten al României, ar trebui să ne urcăm pănă în vremurile conviețuirii ambelor popoare, sau să începem cu apariția sângelui albanez, cu totul distinct, în istoria statului român și al literelor românești. Demonstrând așadar această înfrățire atavică, vom înțelege și vom explica mai bine atitudinea sufletească adoptată de către oamenii de condei ai limbii române având sânge de albanez, iar vreunul printre ei chiar trăsături de albanez și în fizionomie. Astfel ar ieși la iveală și pentru națiunea noastră raporturile lingvistice și de rasă între albanezi și români, precum și expresiile subconștiente ale românilor de condei – în frunte cu marele poet Mihai Eminescu – în cadrul simpatiei și dragostei lor față de albanezi’’[2].
Elita literară și culturală albaneză îl aprecia pe Eminescu, incluzându-l duios în grupul romanticilor nefericiți, chinuiți de sărăcie, invidii și boli necruțătoare. Desigur, eram printre puținii care știau că Eminescu este cu mult mai mult decât atât – și avam datoria sufletească să scot la iveală dimensiunea reală a valorilor sale artistice și umane.
Un pas important în această privință s-a făcut odată cu apariția la Tirana, în anul 1994, a capodoperei ”Viața lui Mihai Eminescu”[3], pe care am tradus-o într-o înaltă stare emoțională, trezită de revederea României tinereții după 29 de ani de absență. Primirea cărții a fost incredibilă, dovedind încă o dată dragostea nemărginită a cititorului albanez față de tânărul care rostise devastatoarea ”Nu credeam să-nvăț a muri vreodată”. Nu era singurul autor care crește și devine din ce în ce mai viu odată cu trecerea anilor de la ziua morții, dar avea ceva esențial balcanic, din vechea Europa, din freamătul pribegilor care studiaseră în Occident, ba chiar din superioritatea spiritelor traco-ilirice. Nu exagerez dacă afirm că niciun alt poet de limbă străină n-a fost atât de-al casei în albaneză și pentru albanezi ca Mihai Eminescu.
Intenționat cartea aceasta este compusă în română și albaneză, nefiind bilingvă în sensul clasic – deoarece o parte a materialelor sunt cunoscute pentru cititorul român, iar altele pentru cel albanez – și se adresează în primul rând celor interesați de comuniunile albano-române. Mi-am dorit să păstrez, inclusiv cronologic, etapele și limbile în și prin care m-am apropiat și am perceput prezența lui Eminescu în poezia spațiului nostru, fără a bate apropos-uri sau a da replici unor ipoteze sau idei lansate în presa românească. Nu intenționez deloc nici să transmit vreo învățătură de natură morală către semeni care se zbat să deformeze sau să deterioreze chipul lui Eminescu, în timp ce alte popoare, cel albanez în cazul de față, apreciază corect și fără prejudecăți poetul național al altora. Demersul cărții nu vrea să depășească expunerea nepărtinitoare a operei literare, a prezenței, a impactului și a primirii unui poet irepetabil, precum și ce se poate distinge mai clar din toate cele sus menționate dacă folosim ochi străini, dar ale unor ”veri de sânge„, cum îi numea Nicolae Iorga pe români și albanezi. Pentru a contribui mai departe la cunoașterea și recunoașterea acestei legături străvechi, am inclus în carte și un material despre minoritatea albaneză din România (de altfel legendară în istoriografia albaneză, având un aport concret la întemeierea statului albanez modern); un material despre cuvintele comune, proverbele și câteva obiceiuri ale civilizațiilor română și albaneză, cu date despre populația aromânească din Albania. Rolul celor două comunități – albaneză și aromână – constituie un exemplu de conviețuire tradițională frățeacă de-a lungul mai multor secole.
Închei convins că niciodată nu se poate scrie destul despre reala prezență culturală a lui Eminescu chiar și într-o lume atât de asemănătoare celei românești, precum cea albaneză. Dar dragostea cu care este primit orice demers în acest sens, mă inspiră să public acest volum, știind că actualitatea, înalta artă și gîndire eminesciene vor mai dovedi o dată că românul etern n-a învățat cum se moare, mai ales într-un spațiu comun, dar de altă limbă, în care marele poet albanez Gjergj Fishta, inspirat de cântecele epice, spunea că oamenii își dau viața „ca și cum s-ar naște”.
Tânăr poet încă nepublicat, pasionat de literatură, traducând din italiană și rusă pentru propria îmbogățire spirituală, dar trimis să studieze geologia, nu credeam că voi transpune vreodată capodopere eminesciene în limba albaneză și nici că voi cerceta cu devotament structura poetică a lui Eminescu, uneori în sine, alteori comparativ cu operele unor frați întru poetică și simțire balcanică (precum Hristo Botev și Lasgush Poradeci). Nu pot spune că venirea mea în România anilor ’60 din secolul trecut reprezenta un exil în sensul clasic al cuvântului, dar, din fericire, conținea toate amănuntele și sensibilitățile individuale, ca să mă îndrept și mai hotărât spre literatură.
La mijlocul anilor ‘70, după ce absolvisem Facultatea de Geologie-Mine (1965), am absolvit Facultatea de Istorie și Filologie de la Universitatea de Stat din Tirana, fragmente ale operei eminesciene erau traduse în lumea albanofonă, de marii mei conorășeni, liricul Lasgush Poradeci și prozatorul Mitrush Kuteli, care trăiseră, se formaseră și chiar își publicaseră operele lor - în limba albaneză, dar în România[1]. Iată cum privea Lasgush Poradeci, de pildă – fiind o vreme secretar executiv al Coloniei albaneze din România – raporturile româno-albaneze, pomenindu-l și pe Eminescu: “Dacă am fi dorit să descriem așezarea albanezilor sau începuturile albanezilor pe pământul prieten al României, ar trebui să ne urcăm pănă în vremurile conviețuirii ambelor popoare, sau să începem cu apariția sângelui albanez, cu totul distinct, în istoria statului român și al literelor românești. Demonstrând așadar această înfrățire atavică, vom înțelege și vom explica mai bine atitudinea sufletească adoptată de către oamenii de condei ai limbii române având sânge de albanez, iar vreunul printre ei chiar trăsături de albanez și în fizionomie. Astfel ar ieși la iveală și pentru națiunea noastră raporturile lingvistice și de rasă între albanezi și români, precum și expresiile subconștiente ale românilor de condei – în frunte cu marele poet Mihai Eminescu – în cadrul simpatiei și dragostei lor față de albanezi’’[2].
Elita literară și culturală albaneză îl aprecia pe Eminescu, incluzându-l duios în grupul romanticilor nefericiți, chinuiți de sărăcie, invidii și boli necruțătoare. Desigur, eram printre puținii care știau că Eminescu este cu mult mai mult decât atât – și avam datoria sufletească să scot la iveală dimensiunea reală a valorilor sale artistice și umane.
Un pas important în această privință s-a făcut odată cu apariția la Tirana, în anul 1994, a capodoperei ”Viața lui Mihai Eminescu”[3], pe care am tradus-o într-o înaltă stare emoțională, trezită de revederea României tinereții după 29 de ani de absență. Primirea cărții a fost incredibilă, dovedind încă o dată dragostea nemărginită a cititorului albanez față de tânărul care rostise devastatoarea ”Nu credeam să-nvăț a muri vreodată”. Nu era singurul autor care crește și devine din ce în ce mai viu odată cu trecerea anilor de la ziua morții, dar avea ceva esențial balcanic, din vechea Europa, din freamătul pribegilor care studiaseră în Occident, ba chiar din superioritatea spiritelor traco-ilirice. Nu exagerez dacă afirm că niciun alt poet de limbă străină n-a fost atât de-al casei în albaneză și pentru albanezi ca Mihai Eminescu.
Intenționat cartea aceasta este compusă în română și albaneză, nefiind bilingvă în sensul clasic – deoarece o parte a materialelor sunt cunoscute pentru cititorul român, iar altele pentru cel albanez – și se adresează în primul rând celor interesați de comuniunile albano-române. Mi-am dorit să păstrez, inclusiv cronologic, etapele și limbile în și prin care m-am apropiat și am perceput prezența lui Eminescu în poezia spațiului nostru, fără a bate apropos-uri sau a da replici unor ipoteze sau idei lansate în presa românească. Nu intenționez deloc nici să transmit vreo învățătură de natură morală către semeni care se zbat să deformeze sau să deterioreze chipul lui Eminescu, în timp ce alte popoare, cel albanez în cazul de față, apreciază corect și fără prejudecăți poetul național al altora. Demersul cărții nu vrea să depășească expunerea nepărtinitoare a operei literare, a prezenței, a impactului și a primirii unui poet irepetabil, precum și ce se poate distinge mai clar din toate cele sus menționate dacă folosim ochi străini, dar ale unor ”veri de sânge„, cum îi numea Nicolae Iorga pe români și albanezi. Pentru a contribui mai departe la cunoașterea și recunoașterea acestei legături străvechi, am inclus în carte și un material despre minoritatea albaneză din România (de altfel legendară în istoriografia albaneză, având un aport concret la întemeierea statului albanez modern); un material despre cuvintele comune, proverbele și câteva obiceiuri ale civilizațiilor română și albaneză, cu date despre populația aromânească din Albania. Rolul celor două comunități – albaneză și aromână – constituie un exemplu de conviețuire tradițională frățeacă de-a lungul mai multor secole.
Închei convins că niciodată nu se poate scrie destul despre reala prezență culturală a lui Eminescu chiar și într-o lume atât de asemănătoare celei românești, precum cea albaneză. Dar dragostea cu care este primit orice demers în acest sens, mă inspiră să public acest volum, știind că actualitatea, înalta artă și gîndire eminesciene vor mai dovedi o dată că românul etern n-a învățat cum se moare, mai ales într-un spațiu comun, dar de altă limbă, în care marele poet albanez Gjergj Fishta, inspirat de cântecele epice, spunea că oamenii își dau viața „ca și cum s-ar naște”.
Kanë kaluar mbi pesë dhjetëvjetsha nga takimi im me veprën e Emineskut dhe mund të pohoj që mësimi i gjuhës rumune është për mua e lidhur pashkëputshëm me poezinë e këtij rumuni të përjetshëm që mishëron në tekst dhe në fat letrar disa nga veçoritë pa të dytë të genit (dhe gjeniut) rumun.
Poet i ri ende i pabotuar, i dhënë pas letërsisë, duke përkthyer nga italishtja dhe rusishtja për pasurimin e vet shpirtëror, por i dërguar për të studiuar për gjeologji, nuk besoja se do të përktheja ndonjëherë kryevepra emineskiane në gjuhën shqipe dhe as që do të hulumtoja me përkushtim strukturën poetike të Emineskut, nganjëherë në vetvete, herë të tjera të krahasuar me veprat e disa vëllezërve në poetikë dhe ndjesi ballkanase (si Hristo Botev e Lasgush Poradeci). Nuk mund të them se ardhja ime në Rumaninë e viteve ’60 të shekullit të kaluar përfaqësonte një mërgim në kuptimin klasik të fjalës, por, fatmirësisht, përmbante të gjitha hollësistë dhe ndjeshmëritë vetjake, që të ktheja sytë edhe më me vendosmëri drejt letërsisë.
Në mes të viteve ’70, kur, pasi kisha mbaruar Fakultetin e Gjeologjisë e të Minierave (1965), përfundova edhe Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë në Universitetin Shtetëror të Tiranës, fragmente nga veprat emineskiane ishin përkthyer në botën shqipfolëse nga bashkëqytetarët e mi të mëdhenj, liriku Lasgush Poradeci dhe prozatori Mitrush Kuteli, të cilët jetuan, u formuan, madje edhe i botuan veprat e tyre po në Rumani[4]. Ja si i shikonte Lasgush Poradeci, bie fjala, - i cili për një farë kohe ishte sekretar ekzekutiv i Kolonisë Shqiptare të Rumanisë, - marrëdhëniet rumuno-shqiptare, duke përmendur Emineskun: „Në rast se do të donim të përshkruanim vendosjen ose fillimet e shqiptarëve në truallin mik të Rumanisë, do të duhej të kthehemi deri në kohërat e bashkëjetimit të të dy popujve, ose të nisim me shfaqjen e gjakut shqiptar, krejt i mirëdallueshëm, në historinë e shtetit rumun dhe të letrave rumune. Duke e vërtetuar, pra, këtë vllazërim të hershëm, do të kuptojmë dhe do të shpjegojmë më mirë qëndrimin shpirtëror që e bënë të tyrin njerëzit e lapsit të gjuhës rumune që kishin gjak shqiptar, ndërsa ndonjëri syresh edhe tipare e fizionomi shqiptare. Kësisoj do të dilnin në dukje edhe për kombin tonë marrëdhëniet gjuhësore dhe racore ndërmjet shqiptarëve dhe rumunëve, sidhe shprehjet e nënvetëdijshme të rumunëve të lapsit, – me poetin e madh Mihai Eminesku në ballë, - në kuadrin e simpatisë dhe dashurisë së tyre ndaj shqiptarëve”[5].
Elita letrare dhe kulturore shqiptare e vlerësonte Emineskun, dukee përfshirë me ngrohtësi në grupin e romantikëve të pafat, të cfilitur nga varfëria, nga smira dhe sëmundje të pamëshirshme. Natyrisht, isha ndër të paktët që dinin se Eminesku është shumë më shumë se kaq dhe kisha detyrën shpirtërore të nxirrja në pah përmasën e vërtetë të vlerave të tij artistike dhe njerëzore.
Një hap i rëndësishëm u hodh në këtë drejtim njëherazi me daljen në dritë në Tiranë, më 1994, të kryeveprës ”Jeta e Mihai Emineskut”[6], që e shqipërova në një gjendje emocionale të thellë, që m’u zgjua nga ritakimi me Rumaninë de risnisë pas 29 vjet mungese. Pritja e librit ishte e pabesueshme, çka dëshmoi edhe një herë dashurinë e pakufishme ndaj rioshit që pat shprehur dërrmuesen ”Nuk besoja të mësoja si vdiset ndonjëherë”. Nuk ishte i vetmi autor që rritet dhe bëhet përherë edhe më i gjallë me kalimin e viteve nga dita e vdekjes, por kishte diçka thelbësisht ballkanase, nga Evropa e vjetër, nga drithmat e mërgimtarëve që patën studiuar në Perëndim, madje edhe nga epërsia e shpirtrave trako-ilire. Nuk e zmadhoj po të pohoj se asnjë poet tjetër në gjuhë të huaj nuk ka qenë kaq i shtëpisë në shqip dhe për shqiptarët sa Eminesku.
Qëllimisht ky libër është hartuar në rumanisht e në shqip, pa qenë dygjuhësh në kuptimin klasik, - sepse një pjesë e materialeve janë të njohura për lexuesin rumun, ndërsa të tjerat për atë shqiptar, - dhe u drejtohen në radhë të parë të interesuarve për përbashkësitë shqiptaro-rumune. Kam synuar të ruaj, përfshi aspektin kronologjik, etapat dhe gjuhët në dhe me të cilat i jam afruar dhe e kam përfytyruar praninë e Emineskut në poezinë e trevave tona, pa teprime dhe pa iu kundërvënë disa pandehmave apo mendimesh të heshura në shtypin rumun. Nuk kam aspak ndërmend të kumtoj ndonjë mësim të natyrës morale për ata që bëjnë çmos të shtrembërojnë ose të shformojnë fytyrën e Emineskut, në një kohë kur popuj të tjerë, në këtë rast populli shqiptar, e vlerëson në mënyrë korrekte dhe pa paragjykime poetin kombëtar të të tjerëve. Shtjellimi i librit nuk synon të kalojë përtej paraqitjes së paanshme të veprës letrare, të pranisë, të shtysës dhe të pritjes së një poeti të papërsëritshëm, sidhe të disa ”kushërinjsh të një gjaku”, siç i cilësonte Nikolae Jorga rumunët dhe shqiptarët. Për të dhënë më tej ndihmesë në njohjen dhe pranimin e kësaj lidhjeje të tejhershme, kam përfshirë në libër edhe një material për pakicën shqiptare në Rumani (përndryshe legjendare në historiografinë shqiptare, me ndihmesën konkrete që ka dhënë për themelimin e shtetit modern shqiptar); një material për fjalët e përbashkëta, proverbat dhe disa zakone të qytetërimeve rumun e shqiptar, me të dhëna për popullsinë arumune të Shqipërisë. Roli i të dyja bashkësive, - shqiptare dhe rumune, - përbën një shembull bashkëjetese tradicionale vllazërore gjatë shumë shekujve.
Një kuvendim i gjerë me akademikun Mihai Çimpoi për veprën emineskiane, sidhe një përshkrim i shkurtër i pritjes së kësaj vepre në shtypin ndërkombëtar, është plotësuar nga kapitujt e titulluar Eminesku në poezinë ballkanike dhe Pritja e monografisë „Jeta e Mihai Emineskut” në botën shqipfolëse. Kreu Të tjerët për Emineskun i kumton lexuesit shqiptar dy portrete të thella dhe të besueshme, të vizatuara nga Karaxhiale dhe Mirçea Eliade – dy personalitete tepër të njohura dhe të vlerësuara nga shqiptarët. Portretet e mësipërm mendova t’i shoqëroj me copëza në gjuhën shqipe nga poezia, publicistika, proza dhe aforizmat e ”poetit pa të dytë„.
Po e mbyll i bindur se asnjëherë nuk mund të shkruhet mjaftueshëm për praninë e vërtetë kulturore të Emineskut bash edhe në një botë kaq të ngjashme me atë rumune, siç është ajo shqiptare. Por dashuria me të cilën është pritur çdo përçapje në këtë drejtim, më frymëzon të botoj këtë vëllim, duke ditur që aktualiteti, arti dhe mendimi i epërm emineskian do të vërtetojnë sërish që rumuni i amëshuar nuk mësoi si vdiset, sidomos në një hapësirë të përbashkët, por në gjuhë tjetër, në të cilën poeti i madh shqiptar Gjergj Fishta, i frymëzuar nga këngët epike, thosh se njerëzit shkojnë në vdekje ”sikur me lé”.
Poet i ri ende i pabotuar, i dhënë pas letërsisë, duke përkthyer nga italishtja dhe rusishtja për pasurimin e vet shpirtëror, por i dërguar për të studiuar për gjeologji, nuk besoja se do të përktheja ndonjëherë kryevepra emineskiane në gjuhën shqipe dhe as që do të hulumtoja me përkushtim strukturën poetike të Emineskut, nganjëherë në vetvete, herë të tjera të krahasuar me veprat e disa vëllezërve në poetikë dhe ndjesi ballkanase (si Hristo Botev e Lasgush Poradeci). Nuk mund të them se ardhja ime në Rumaninë e viteve ’60 të shekullit të kaluar përfaqësonte një mërgim në kuptimin klasik të fjalës, por, fatmirësisht, përmbante të gjitha hollësistë dhe ndjeshmëritë vetjake, që të ktheja sytë edhe më me vendosmëri drejt letërsisë.
Në mes të viteve ’70, kur, pasi kisha mbaruar Fakultetin e Gjeologjisë e të Minierave (1965), përfundova edhe Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë në Universitetin Shtetëror të Tiranës, fragmente nga veprat emineskiane ishin përkthyer në botën shqipfolëse nga bashkëqytetarët e mi të mëdhenj, liriku Lasgush Poradeci dhe prozatori Mitrush Kuteli, të cilët jetuan, u formuan, madje edhe i botuan veprat e tyre po në Rumani[4]. Ja si i shikonte Lasgush Poradeci, bie fjala, - i cili për një farë kohe ishte sekretar ekzekutiv i Kolonisë Shqiptare të Rumanisë, - marrëdhëniet rumuno-shqiptare, duke përmendur Emineskun: „Në rast se do të donim të përshkruanim vendosjen ose fillimet e shqiptarëve në truallin mik të Rumanisë, do të duhej të kthehemi deri në kohërat e bashkëjetimit të të dy popujve, ose të nisim me shfaqjen e gjakut shqiptar, krejt i mirëdallueshëm, në historinë e shtetit rumun dhe të letrave rumune. Duke e vërtetuar, pra, këtë vllazërim të hershëm, do të kuptojmë dhe do të shpjegojmë më mirë qëndrimin shpirtëror që e bënë të tyrin njerëzit e lapsit të gjuhës rumune që kishin gjak shqiptar, ndërsa ndonjëri syresh edhe tipare e fizionomi shqiptare. Kësisoj do të dilnin në dukje edhe për kombin tonë marrëdhëniet gjuhësore dhe racore ndërmjet shqiptarëve dhe rumunëve, sidhe shprehjet e nënvetëdijshme të rumunëve të lapsit, – me poetin e madh Mihai Eminesku në ballë, - në kuadrin e simpatisë dhe dashurisë së tyre ndaj shqiptarëve”[5].
Elita letrare dhe kulturore shqiptare e vlerësonte Emineskun, dukee përfshirë me ngrohtësi në grupin e romantikëve të pafat, të cfilitur nga varfëria, nga smira dhe sëmundje të pamëshirshme. Natyrisht, isha ndër të paktët që dinin se Eminesku është shumë më shumë se kaq dhe kisha detyrën shpirtërore të nxirrja në pah përmasën e vërtetë të vlerave të tij artistike dhe njerëzore.
Një hap i rëndësishëm u hodh në këtë drejtim njëherazi me daljen në dritë në Tiranë, më 1994, të kryeveprës ”Jeta e Mihai Emineskut”[6], që e shqipërova në një gjendje emocionale të thellë, që m’u zgjua nga ritakimi me Rumaninë de risnisë pas 29 vjet mungese. Pritja e librit ishte e pabesueshme, çka dëshmoi edhe një herë dashurinë e pakufishme ndaj rioshit që pat shprehur dërrmuesen ”Nuk besoja të mësoja si vdiset ndonjëherë”. Nuk ishte i vetmi autor që rritet dhe bëhet përherë edhe më i gjallë me kalimin e viteve nga dita e vdekjes, por kishte diçka thelbësisht ballkanase, nga Evropa e vjetër, nga drithmat e mërgimtarëve që patën studiuar në Perëndim, madje edhe nga epërsia e shpirtrave trako-ilire. Nuk e zmadhoj po të pohoj se asnjë poet tjetër në gjuhë të huaj nuk ka qenë kaq i shtëpisë në shqip dhe për shqiptarët sa Eminesku.
Qëllimisht ky libër është hartuar në rumanisht e në shqip, pa qenë dygjuhësh në kuptimin klasik, - sepse një pjesë e materialeve janë të njohura për lexuesin rumun, ndërsa të tjerat për atë shqiptar, - dhe u drejtohen në radhë të parë të interesuarve për përbashkësitë shqiptaro-rumune. Kam synuar të ruaj, përfshi aspektin kronologjik, etapat dhe gjuhët në dhe me të cilat i jam afruar dhe e kam përfytyruar praninë e Emineskut në poezinë e trevave tona, pa teprime dhe pa iu kundërvënë disa pandehmave apo mendimesh të heshura në shtypin rumun. Nuk kam aspak ndërmend të kumtoj ndonjë mësim të natyrës morale për ata që bëjnë çmos të shtrembërojnë ose të shformojnë fytyrën e Emineskut, në një kohë kur popuj të tjerë, në këtë rast populli shqiptar, e vlerëson në mënyrë korrekte dhe pa paragjykime poetin kombëtar të të tjerëve. Shtjellimi i librit nuk synon të kalojë përtej paraqitjes së paanshme të veprës letrare, të pranisë, të shtysës dhe të pritjes së një poeti të papërsëritshëm, sidhe të disa ”kushërinjsh të një gjaku”, siç i cilësonte Nikolae Jorga rumunët dhe shqiptarët. Për të dhënë më tej ndihmesë në njohjen dhe pranimin e kësaj lidhjeje të tejhershme, kam përfshirë në libër edhe një material për pakicën shqiptare në Rumani (përndryshe legjendare në historiografinë shqiptare, me ndihmesën konkrete që ka dhënë për themelimin e shtetit modern shqiptar); një material për fjalët e përbashkëta, proverbat dhe disa zakone të qytetërimeve rumun e shqiptar, me të dhëna për popullsinë arumune të Shqipërisë. Roli i të dyja bashkësive, - shqiptare dhe rumune, - përbën një shembull bashkëjetese tradicionale vllazërore gjatë shumë shekujve.
Një kuvendim i gjerë me akademikun Mihai Çimpoi për veprën emineskiane, sidhe një përshkrim i shkurtër i pritjes së kësaj vepre në shtypin ndërkombëtar, është plotësuar nga kapitujt e titulluar Eminesku në poezinë ballkanike dhe Pritja e monografisë „Jeta e Mihai Emineskut” në botën shqipfolëse. Kreu Të tjerët për Emineskun i kumton lexuesit shqiptar dy portrete të thella dhe të besueshme, të vizatuara nga Karaxhiale dhe Mirçea Eliade – dy personalitete tepër të njohura dhe të vlerësuara nga shqiptarët. Portretet e mësipërm mendova t’i shoqëroj me copëza në gjuhën shqipe nga poezia, publicistika, proza dhe aforizmat e ”poetit pa të dytë„.
Po e mbyll i bindur se asnjëherë nuk mund të shkruhet mjaftueshëm për praninë e vërtetë kulturore të Emineskut bash edhe në një botë kaq të ngjashme me atë rumune, siç është ajo shqiptare. Por dashuria me të cilën është pritur çdo përçapje në këtë drejtim, më frymëzon të botoj këtë vëllim, duke ditur që aktualiteti, arti dhe mendimi i epërm emineskian do të vërtetojnë sërish që rumuni i amëshuar nuk mësoi si vdiset, sidomos në një hapësirë të përbashkët, por në gjuhë tjetër, në të cilën poeti i madh shqiptar Gjergj Fishta, i frymëzuar nga këngët epike, thosh se njerëzit shkojnë në vdekje ”sikur me lé”.
[1] La celebra tipografie Albania, a albanezilor de la Constanța,
condusă de Mihal S. Xoxe.
[2] Vezi Lasgush Poradeci, Opere, vol. 2, Editura Onufri, Tirana, 1999, p. 147. Revista Haemus Nr. 4-5-6 / 2000, București.
[3] Jeta e Mihai Emineskut, Xhorxhe
Këlinesku, Sh. B. Enciklopedike (Editura Enciclopedică),
Tirana.
[4] Në shtypshkronjën e famshme Albania të shqiptarëve të Konstancës, drejtuar nga Mihal S. Xoxja.
[5] Shih Lasgush Poradeci, Vepra, vëll. 2, Onufri, Tiranë, 1999, f. 147.
[6] Jeta e Mihai Emineskut,
Xhorxhe Këlinesku, Sh. B. Enciklopedike, Tiranë.
