Hulumtimi i shtypit shqiptar të të gjitha kohërave, nga këndvështrimi i shqetësimeve për gjuhën, në kontekstin e lidhjeve të saj me zhvillimin e njësuar të bashkësisë etnike shqiptare, në një vizion dhe shtjellim ndërdisiplinor, ka çuar në zbulimin e mjaft vlerave ndikuese në përgatitjen e kushteve për arritjen e pavarësisë së atdheut.
Dihet se një gjuhë e njësuar nënkupton një komb të vetëm, sikurse uniteti politik-shtetëror i të gjithë folësve të së njëjtës gjuhë nënkupton unitetin e përkryer të gjuhës përkatëse.
Botimet periodike në periudha të ndryshme historike kanë mishëruar aspiratat, interesimin dhe shtysat për të lëvruar një gjuhë të pastër e të pasur, shkruarja e së cilës njëlloj nga të gjithë, shihej nga rilindësit si e njëvlershme me unitetin mbarëkombëtar, pra me bukën e përditshme shpirtërore. Çështja e njësimit të gjuhës, e drejtshkrimit, e lëvrimit të saj – tërhiqnin vëmendjen dijetarët e publicistët atdhetarë - duhej mbajtur gjallë me çdo kusht, nuk duhej lënë për asnjë çast “të dremiste”.
Botimet periodike në periudha të ndryshme historike kanë mishëruar aspiratat, interesimin dhe shtysat për të lëvruar një gjuhë të pastër e të pasur, shkruarja e së cilës njëlloj nga të gjithë, shihej nga rilindësit si e njëvlershme me unitetin mbarëkombëtar, pra me bukën e përditshme shpirtërore. Çështja e njësimit të gjuhës, e drejtshkrimit, e lëvrimit të saj – tërhiqnin vëmendjen dijetarët e publicistët atdhetarë - duhej mbajtur gjallë me çdo kusht, nuk duhej lënë për asnjë çast “të dremiste”.
Zhbirimi i thelluar dhe interpretimi gjithëpërfshirës i marrëdhënies gjuhë-komb gjatë periudhave të ndryshme historike, ofron mundësinë e përcaktimit, si të detyrave në rrafsh gjuhësor lidhur me njësimin dhe lëvrimin e gjuhës letrare për të arritur në unitetin e plotë të saj, ashtu edhe të pikësynimeve në rrafsh politik lidhur me perspektivat e përmbushjes së idealit të unifikimit politik, të bashkimit në një shtet të vetëm të të gjithë shqipfolësve. Domosdoshmëria e jetësimit të aspiratës së unifikimit e të lëvrimit të gjuhës letrare është fuqizuar nga kërkesa për arritjen e pikësynimeve politike, të dyja të ndërvarura nga njëra-tjetra.
Marrëdhëniet ndërmjet gjuhës dhe kulturës janë trajtuar deridiku mirë, por jo aq roli dhe domethënia e gjuhës në jetën e kombit. Marrëdhënia gjuhë-komb, në larminë e përshfaqjeve të saj, ka mbetur ende e pahulumtuar sa duhet. Kjo e fundit do të mundësonte qëmtimin dhe nxjerrjen në pah të vendit e të rolit të gjuhës në jetën social-kulturore të kombit në raport me ecurinë politike të tij, në luftën për çlirim kombëtar, për bashkimin e të gjithë shqiptarëve në një shtet të vetëm kombëtar.
Marrëdhëniet ndërmjet gjuhës dhe kulturës janë trajtuar deridiku mirë, por jo aq roli dhe domethënia e gjuhës në jetën e kombit. Marrëdhënia gjuhë-komb, në larminë e përshfaqjeve të saj, ka mbetur ende e pahulumtuar sa duhet. Kjo e fundit do të mundësonte qëmtimin dhe nxjerrjen në pah të vendit e të rolit të gjuhës në jetën social-kulturore të kombit në raport me ecurinë politike të tij, në luftën për çlirim kombëtar, për bashkimin e të gjithë shqiptarëve në një shtet të vetëm kombëtar.
Gjuha, qysh në krye të herës, është cilësuar shumë më tepër se një mjet i thjeshtë komunikimi. Ajo është këqyrur si “misionare” në lëmin social-politik, e përfshirë strukturalisht në luftën e përgjithshme për emancipim dhe bashkim kombëtar.
Pikërisht falë funksionit të vet shoqëror, gjuhës i është njohur nga dijetarët dhe atdhetarët në periudha të ndryshme historike një peshë e madhe në politikë. Nga ana tjetër, në kushtet social-historike specifike të vendit tonë, roli politik i gjuhës merr rëndësi krejt të posaçme, madje, shkallë-shkallë, ajo arrin të përfaqësojë një përbërëse të programit politik me synim arritjen e çlirimit kombëtar.
Pra, duke qenë element njohjeje dhe ngjizjeje e unitetit kombëtar, gjuha e ka shfaqur veten si faktor thelbësor, si shtyllë e luftës për bashkimin politik të të gjithë shqiptarëve, një bastion në mbrojtjen e identitetit kombëtar. Në rrethanat e shtypjes së dyfishtë - sociale dhe kombëtare -, e rrezikut të shkombëtarizimit, të shkruaje abecenë në shqip donte të thoshte politikë kombëtare. Ndihmesa e jashtëzakonshme e gjuhës në qëndresën kundër shkombëtarizimit, e zhvilluar me përkushtim atdhetar, i jep asaj edhe karakter iluminist.
Kultura moderne shtronte si detyrë të ngutshme gjetjen e një “veshjeje gjuhësore” të përshtatshme, që t’u përgjigjej synimeve dhe ëndrrave qytetëruese evropiane shqiptare. Ndërkaq, njerëzit e kulturës, shkrimtarët, publicistët përparimtarë gjetën në gjuhë mangësi që pengonin shprehjen e dëshirave atdhetare në lartësinë e kërkesave të kohës, prandaj, drejtpërdrejt apo tërthorazi, krahas njësimit, shtruan nevojën e modernizimit të shqipes, në luftë për pastrimin e saj prej barbarizmave dhe huazimeve të panevojshme nga njëra anë, dhe përftimin e rimarrjen e metodave shkencore nga ana tjetër.
Kultura moderne shtronte si detyrë të ngutshme gjetjen e një “veshjeje gjuhësore” të përshtatshme, që t’u përgjigjej synimeve dhe ëndrrave qytetëruese evropiane shqiptare. Ndërkaq, njerëzit e kulturës, shkrimtarët, publicistët përparimtarë gjetën në gjuhë mangësi që pengonin shprehjen e dëshirave atdhetare në lartësinë e kërkesave të kohës, prandaj, drejtpërdrejt apo tërthorazi, krahas njësimit, shtruan nevojën e modernizimit të shqipes, në luftë për pastrimin e saj prej barbarizmave dhe huazimeve të panevojshme nga njëra anë, dhe përftimin e rimarrjen e metodave shkencore nga ana tjetër.
Interesante janë përpjekjet e intelektualëve të të gjitha krahinave e në veçanti të publicistëve me formim evropian për të shkëmbyer mendime, të bindur se çdo progres në këtë hullí ishte në dobi të kombit mbarë, përderisa vetëdija kombëtare ishte pronë e të gjithëve, pasuri shpirtërore e çdo shqiptari të kudondodhur, pa përjashtim.
Idetë e reja gjuhësore, ashtu si ato kulturore, u përhapën, përmes shtypit mbarëshqiptar, në të gjitha trevat e banuara nga shqiptarët, përfshi mërgatën e përhershme apo të përkohëshme dhe, në sajë të punës së palodhur të kokave të ndritura të kombit, patën rrjedhojë krijimin e një opinioni të shëndoshë, realist, të pjekur e të gjithëpranueshëm për gjuhën në radhët e lexuesve të thjeshtë. Theksojmë se, gjatë zhvillimit të këtij “debati” të gjerë, nuk u anashkaluan as çështje të tilla, si frazeologjia popullore, pasurimi i vazhdueshëm i leksikut themelor të shqipes përmes neologjizmave me zanafillë nga brumi i vet (dialektet, nëndialektet) etj.
Thellimi në këto aspekte dhe mjaft të tjera të kësaj natyre, në kontekstin e lidhjeve “intime” gjuhë-komb, mendoj se do të sillte një përfytyrim - virtualisht të gjallë, por të shpërfillur - jashtëzakonisht të nevojshëm e dobiprurës, për njohjen gjithërrokse të gjuhës e, përmes saj, të historisë së kombit sonë.
