“T’u kushtojmë fjalëve vëmendjen që u takon” porosiste Konfuciusi. Mund të vetëpyetemi në mënyrë ezopike, por edhe në frymën e Dhiatës së Re, nëse ekziston në këtë botë ndonjë gjë që shkakton dëme më shumë se sa fjala. Pikërisht këtu e ka zanafillën proverba: “Gjuha kocka s’ka, por kocka thyen”. Fjala është mbartësja e informacionit midis subjekteve njerëzorë dhe ndërmjet gjendjeve të ndryshme të të njëjtit subjekt; ajo është shprehja e qartë e koncepteve dhe e domethënieve së tyre. Fjala është “operatori” që sjell larmi në sferën e koncepteve, që modulon kuptimet duke i bërë të njohshëm ose të panjohshëm, të qartë apo evazivë. Me rëndësi të posaçme është të mos harrojmë se shoqëritë dhe shtetet, fatet njerëzorë, emocionet, bota jonë shpirtërore, fetë dhe strukturat e mëdha intelektuale, të gjitha mund të ndërtohen, ose të rrënohen nga fjalët.
Në periudhën e tranzicionit politik, kur krejt sistemi i domethënieve, i kuptimësive, që përbëjnë historinë, gjendet në shndërrim të vazhdueshëm, asgjë tjetër nuk mund të cilësohet më e rrezikshme se sa mungesa e vëmendjes ndaj perceptimit sa më të hollë të synimeve dhe të nënteksteve të fjalëve e të termave, të cilat qarkullojnë mes nesh, rreth nesh e brenda nesh. Janë pikërisht fjalët ato që mbrujnë të ardhmen më fort se sa dëshirat dhe se sa aftësitë tona. Ndër togfjalëshat (grupfjalët), që orvaten sot të ndryshojnë sa më ndjeshëm kuptimin e historisë, është shoqëria e hapur. Kjo e fundit, prej dy dhjetëvjetshash, vazhdon të mbetet fjala-kyç e shtjellimit të ngjarjeve në shkallë globale, si për Perëndimin, ashtu edhe për Lindjen, si për të djathtën, ashtu edhe për të majtën politike, si për të rinjtë dhe tradicionalistët, ashtu edhe për intelektualët, puntorët, madje edhe për
zëdhënësit e shumicës së feve kryesore të botës.
Tre libra përcaktojnë drejtpërdrejt apo tërthorazi ecurinë teorike të shoqërisë së hapur. Dy prej tyre - "The Open and Its Enemies" e Karl Popperit dhe "The Road to Serfdom" e Friedrich von Hayekut - kanë dalë në dritë shtatëdhjetë vjet më parë, ndërsa i treti - "Reflections on the Revolution in Europe" e Ralf Dahrendorfit - është botuar para dy dekadash.
Dihet se shkaku i shpërthimit të revolucioneve evropiane të viteve ’80 -’90 të shekullit të kaluar, ishte domosdoshmëria e rrëzimit të komunizmit, diktaturës, totalitarizmit, bashkë me pasojat e rënda ekonomike të tyre, me bllokimin e çdo lëvizjeje shoqërore pozitive, me varfërimin ekonomik dhe shpirtëror të kombeve.
Çështja nuk shtrohet nëse duhet të jemi të hapur apo jo, sepse nga kjo pikëpamje gjërat janë të qarta: mbyllja është frymëmbytëse. Problemi shtrohet: kush dhe çfarë duhet hapur. Sepse një hapje “me të katër kanatat”, pa kurrfarë plani e kufizimesh të natyrshme, e zhbën entitetin, njësinë apo organizmin që hapet. Një shoqërie të hapur i duhet të përballet me një sërë mbrapshtish, të shmangë rreziqet që quhen: dogmatizëm, tjetërsim, utopi. Veprimet e saj, në të gjitha aspektet, janë veprime politike dhe kushtetuese. Nga tre rreziqet e sapopërmendur, që duhen mënjanuar, më i dëmshmi është dogmatizmi. Nënshtrimi ndaj dogmës prish rrënjësisht të drejtën e një shoqërie për t’u quajtur e hapur. Komunizmi, ashtu si çdo totalitarizëm, është e kundërta absolute e shoqërisë për të cilën po flasim. Nuk mund të bëhet fjalë për shoqëri të hapur nën sistem njëpartiak, me ekonomi të
mbikontrolluar e të tejqëndërzuar, me aparat administrativ të egër, që censuron skajshëm kulturën, dhe me një regjim që mbahet më këmbë nga puna e detyrueshme e përgjithësuar. Shoqëri e hapur do të thotë demokraci, liri njerëzore, antidogmatizëm, antiideologjizim. Shoqëria e hapur është kundërshtare e utopive, të cilat përfaqësojnë braktisjen e së sotmes dhe paaftësinë e përfshirjes sonë në të tashmen. Utopitë janë mjete të tjetërsimit dhe njëherazi simptoma të tij. Ato i kanë sjellë shumë dëme njerëzimit. Hedhja poshtë e tjetërsimit, gjithashtu, është mëse e domosdoshme për një shoqëri joshtypëse si shoqëria e hapur.
Ka politologë që e venë në dyshim faktin nëse shoqëria e hapur mbart një koncept të përvijuar qartë, apo është thjesht sintagmë. Një fjalë a grupfjalësh, që nuk mbulon, që nuk përfaqëson një koncept të saktë, mund të çojë në rrugë të mbarë, por gjithaq edhe në rrugë të gabuar.
Nga sa thamë më sipër, mund të dilet në përfundimin se shoqëria e hapur është emër i më së mirës në histori, është emër shprese, që ia kundërvemë kërcënimit potencial totalitarist, amoralitetit dhe agresivitetit politik.
Por cilat janë perspektivat e përdorimit të togfjalëshit shoqëri e hapur?
Shoqëria e hapur i le një portë të lirë cilësdo tendence. Shoqëria amerikane dhe ajo frënge, për shëmbull, janë të dyja të hapura. Kushtetuta amerikane është e famshme ngaqë nuk kufizon me asgjë sistemin shoqëror të vendit. Por, gjithnjë në rrafsh kushtetues, në SHBA është i pamundur krijimi i jashtëligjshëm, jodemokratik, me grusht shteti etj, i disa strukturash të tjera pushtetare, paralele. Kushtetuta franceze ua ka vënë kufirin “te thana” prirjeve të çdo qeverisjeje që do të ligjëronte shtetëzimin e pjesës më të madhe të ekonomisë.
Nëse në lëmin e politikës kushtetuese dallojat ndërmjet varianteve të shoqërisë së hapur mund të jenë të mëdha, gjithaq të ndryshme mund të jenë edhe politikat e përditshme që praktikohen në gji të saj. Sidoqoftë, ekziston një pikë në të cilën puqen opinionet dhe kjo nuk është në favor të shoqërisë së hapur: çkulturimi i shkallëzuar në suazën e një shoqërie të tillë. Francisc Fukuyama dhe Ralf Dahrendorf, mendimtarë me vizione politike të kundërta, e paraqitin shoqërinë e së ardhmes si antikulturore, të dyndur nga kitsch-i, nga një mosangazhim i theksuar kulturor e, për rrjedhojë, nga mungesa e krijimtarisë së mirëfilltë, autentike.
Mund të thuhet se gjithçka, përfshi shoqërinë njerëzore, veçorizohet nga mbyllje dhe hapje të njëkohshme ose të përkëmbyera. Për shekuj me radhë, traditat kulturore dhe folklorike, zakonet e doket, kanë përfaqësuar njëherazi edhe hapje, edhe mbyllje. Besimi fetar ka vepruar në periudha të caktuara si mbyllje, ndërsa në të tjera si hapje. Tregtia, qarkullimi i vlerave, i përkasin në thelb hapjes. Shteti, ashtu si besimi fetar, ka qënë herë mbyllje dhe herë hapje sociale, herë në përkim kohor me kishën dhe herë në përkëmbim me të. Morali është mbyllje, e cila më pas kalon në hapje të mirëfilltë. Krijimtaria është, mbase, hapja e cila grish për mbyllje të përligjura dhe të kufizuara. Një shoqëri që nuk ka mbylljet e veta, i ngjan një bote në agoni. Shoqëria e hapur nuk është han me dy porta, sepse askush nuk e dëshiron bjerrjen e vlerave qytetëruese dhe të traditave kombëtare, madje as të
zakoneve me të cilat populli ynë është mëkuar e burrëruar dhe nuk i ka ndryshuar gjatë shekujve, pavarësisht nga forma e regjimit apo e sistemit, që i është imponuar apo e që e ka zgjedhur vetë, me vullnet të lirë. Kështu, bie fjala, shqiptari në asnjë mënyrë nuk i kthen shpinën, qoftë erës, qoftë armikut, - ky i fundit, siç dihet tanimë, mund të jetë edhe pervers, - që të mos gjendet në befasi nga goditjet e tyre. Shqiptari nuk i trajton njerëzit si kafshë ngarkese dhe as nuk lejon që të tjerët ta shndërrojnë në të tillë. Përfitimet e çdo natyre qofshin dhe ngado që të vijnë, në rast se sigurohen përmes shpërfilljes së traditave dhe zakoneve stërgjyshore, në fund të fundit rëndojnë në kurriz të dinjitetit tonë kombëtar, i cili nuk ka të paguar.
Vetëkuptohet se kërkohet një shoqëri për të cilën shteti të jetë kryesisht hapje, jo mbyllje. Nga ky këndvështrim, bëhet fjalë më fort jo për një shoqëri, po për një shtet të hapur. Duke mos iu nënshtruar kufizimeve politike, shoqëria jonë duhet dhe ka për të gjetur edhe caqet e kufizimet e veta të domosdoshme, pra të natyrshme, me mbyllje dhe hapje të tjera. Sepse duke dëgjuar vazhdimisht për hapje dhe shoqëri të hapura, njerëzit, në radhë të parë të rinjtë, ngandonjëherë harrojnë që ekzistojnë edhe mbyllje shpëtimtare, pa të cilat jeta nuk ka kuptim. Të tilla janë: mbyllja në rrethin e ngrohtë të intimitetit, të nderit e të premtimit të dhënë, të besës, etj.
Edhe krijimtaria kulturore, përmes etikës dhe estetikës që sjell në jetë, tregon se bota nuk është vetëm hapje e patrajtëshme. Po qe se shoqëria e hapur nuk do të njihte ca kufizime dhe do të shpërfillte baraspeshimin dhe inteligjencën kulturore, do të shndërrohej në portë të hapur për cilëndo diktaturë që do të tregohej "inventive" në manovrimin e shpirtrave të papërgatitur, që nuk duan t’ia dinë për kurrfarë kufiri.
Në periudhën e tranzicionit politik, kur krejt sistemi i domethënieve, i kuptimësive, që përbëjnë historinë, gjendet në shndërrim të vazhdueshëm, asgjë tjetër nuk mund të cilësohet më e rrezikshme se sa mungesa e vëmendjes ndaj perceptimit sa më të hollë të synimeve dhe të nënteksteve të fjalëve e të termave, të cilat qarkullojnë mes nesh, rreth nesh e brenda nesh. Janë pikërisht fjalët ato që mbrujnë të ardhmen më fort se sa dëshirat dhe se sa aftësitë tona. Ndër togfjalëshat (grupfjalët), që orvaten sot të ndryshojnë sa më ndjeshëm kuptimin e historisë, është shoqëria e hapur. Kjo e fundit, prej dy dhjetëvjetshash, vazhdon të mbetet fjala-kyç e shtjellimit të ngjarjeve në shkallë globale, si për Perëndimin, ashtu edhe për Lindjen, si për të djathtën, ashtu edhe për të majtën politike, si për të rinjtë dhe tradicionalistët, ashtu edhe për intelektualët, puntorët, madje edhe për
zëdhënësit e shumicës së feve kryesore të botës.
Tre libra përcaktojnë drejtpërdrejt apo tërthorazi ecurinë teorike të shoqërisë së hapur. Dy prej tyre - "The Open and Its Enemies" e Karl Popperit dhe "The Road to Serfdom" e Friedrich von Hayekut - kanë dalë në dritë shtatëdhjetë vjet më parë, ndërsa i treti - "Reflections on the Revolution in Europe" e Ralf Dahrendorfit - është botuar para dy dekadash.
Dihet se shkaku i shpërthimit të revolucioneve evropiane të viteve ’80 -’90 të shekullit të kaluar, ishte domosdoshmëria e rrëzimit të komunizmit, diktaturës, totalitarizmit, bashkë me pasojat e rënda ekonomike të tyre, me bllokimin e çdo lëvizjeje shoqërore pozitive, me varfërimin ekonomik dhe shpirtëror të kombeve.
Çështja nuk shtrohet nëse duhet të jemi të hapur apo jo, sepse nga kjo pikëpamje gjërat janë të qarta: mbyllja është frymëmbytëse. Problemi shtrohet: kush dhe çfarë duhet hapur. Sepse një hapje “me të katër kanatat”, pa kurrfarë plani e kufizimesh të natyrshme, e zhbën entitetin, njësinë apo organizmin që hapet. Një shoqërie të hapur i duhet të përballet me një sërë mbrapshtish, të shmangë rreziqet që quhen: dogmatizëm, tjetërsim, utopi. Veprimet e saj, në të gjitha aspektet, janë veprime politike dhe kushtetuese. Nga tre rreziqet e sapopërmendur, që duhen mënjanuar, më i dëmshmi është dogmatizmi. Nënshtrimi ndaj dogmës prish rrënjësisht të drejtën e një shoqërie për t’u quajtur e hapur. Komunizmi, ashtu si çdo totalitarizëm, është e kundërta absolute e shoqërisë për të cilën po flasim. Nuk mund të bëhet fjalë për shoqëri të hapur nën sistem njëpartiak, me ekonomi të
mbikontrolluar e të tejqëndërzuar, me aparat administrativ të egër, që censuron skajshëm kulturën, dhe me një regjim që mbahet më këmbë nga puna e detyrueshme e përgjithësuar. Shoqëri e hapur do të thotë demokraci, liri njerëzore, antidogmatizëm, antiideologjizim. Shoqëria e hapur është kundërshtare e utopive, të cilat përfaqësojnë braktisjen e së sotmes dhe paaftësinë e përfshirjes sonë në të tashmen. Utopitë janë mjete të tjetërsimit dhe njëherazi simptoma të tij. Ato i kanë sjellë shumë dëme njerëzimit. Hedhja poshtë e tjetërsimit, gjithashtu, është mëse e domosdoshme për një shoqëri joshtypëse si shoqëria e hapur.
Ka politologë që e venë në dyshim faktin nëse shoqëria e hapur mbart një koncept të përvijuar qartë, apo është thjesht sintagmë. Një fjalë a grupfjalësh, që nuk mbulon, që nuk përfaqëson një koncept të saktë, mund të çojë në rrugë të mbarë, por gjithaq edhe në rrugë të gabuar.
Nga sa thamë më sipër, mund të dilet në përfundimin se shoqëria e hapur është emër i më së mirës në histori, është emër shprese, që ia kundërvemë kërcënimit potencial totalitarist, amoralitetit dhe agresivitetit politik.
Por cilat janë perspektivat e përdorimit të togfjalëshit shoqëri e hapur?
Shoqëria e hapur i le një portë të lirë cilësdo tendence. Shoqëria amerikane dhe ajo frënge, për shëmbull, janë të dyja të hapura. Kushtetuta amerikane është e famshme ngaqë nuk kufizon me asgjë sistemin shoqëror të vendit. Por, gjithnjë në rrafsh kushtetues, në SHBA është i pamundur krijimi i jashtëligjshëm, jodemokratik, me grusht shteti etj, i disa strukturash të tjera pushtetare, paralele. Kushtetuta franceze ua ka vënë kufirin “te thana” prirjeve të çdo qeverisjeje që do të ligjëronte shtetëzimin e pjesës më të madhe të ekonomisë.
Nëse në lëmin e politikës kushtetuese dallojat ndërmjet varianteve të shoqërisë së hapur mund të jenë të mëdha, gjithaq të ndryshme mund të jenë edhe politikat e përditshme që praktikohen në gji të saj. Sidoqoftë, ekziston një pikë në të cilën puqen opinionet dhe kjo nuk është në favor të shoqërisë së hapur: çkulturimi i shkallëzuar në suazën e një shoqërie të tillë. Francisc Fukuyama dhe Ralf Dahrendorf, mendimtarë me vizione politike të kundërta, e paraqitin shoqërinë e së ardhmes si antikulturore, të dyndur nga kitsch-i, nga një mosangazhim i theksuar kulturor e, për rrjedhojë, nga mungesa e krijimtarisë së mirëfilltë, autentike.
Mund të thuhet se gjithçka, përfshi shoqërinë njerëzore, veçorizohet nga mbyllje dhe hapje të njëkohshme ose të përkëmbyera. Për shekuj me radhë, traditat kulturore dhe folklorike, zakonet e doket, kanë përfaqësuar njëherazi edhe hapje, edhe mbyllje. Besimi fetar ka vepruar në periudha të caktuara si mbyllje, ndërsa në të tjera si hapje. Tregtia, qarkullimi i vlerave, i përkasin në thelb hapjes. Shteti, ashtu si besimi fetar, ka qënë herë mbyllje dhe herë hapje sociale, herë në përkim kohor me kishën dhe herë në përkëmbim me të. Morali është mbyllje, e cila më pas kalon në hapje të mirëfilltë. Krijimtaria është, mbase, hapja e cila grish për mbyllje të përligjura dhe të kufizuara. Një shoqëri që nuk ka mbylljet e veta, i ngjan një bote në agoni. Shoqëria e hapur nuk është han me dy porta, sepse askush nuk e dëshiron bjerrjen e vlerave qytetëruese dhe të traditave kombëtare, madje as të
zakoneve me të cilat populli ynë është mëkuar e burrëruar dhe nuk i ka ndryshuar gjatë shekujve, pavarësisht nga forma e regjimit apo e sistemit, që i është imponuar apo e që e ka zgjedhur vetë, me vullnet të lirë. Kështu, bie fjala, shqiptari në asnjë mënyrë nuk i kthen shpinën, qoftë erës, qoftë armikut, - ky i fundit, siç dihet tanimë, mund të jetë edhe pervers, - që të mos gjendet në befasi nga goditjet e tyre. Shqiptari nuk i trajton njerëzit si kafshë ngarkese dhe as nuk lejon që të tjerët ta shndërrojnë në të tillë. Përfitimet e çdo natyre qofshin dhe ngado që të vijnë, në rast se sigurohen përmes shpërfilljes së traditave dhe zakoneve stërgjyshore, në fund të fundit rëndojnë në kurriz të dinjitetit tonë kombëtar, i cili nuk ka të paguar.
Vetëkuptohet se kërkohet një shoqëri për të cilën shteti të jetë kryesisht hapje, jo mbyllje. Nga ky këndvështrim, bëhet fjalë më fort jo për një shoqëri, po për një shtet të hapur. Duke mos iu nënshtruar kufizimeve politike, shoqëria jonë duhet dhe ka për të gjetur edhe caqet e kufizimet e veta të domosdoshme, pra të natyrshme, me mbyllje dhe hapje të tjera. Sepse duke dëgjuar vazhdimisht për hapje dhe shoqëri të hapura, njerëzit, në radhë të parë të rinjtë, ngandonjëherë harrojnë që ekzistojnë edhe mbyllje shpëtimtare, pa të cilat jeta nuk ka kuptim. Të tilla janë: mbyllja në rrethin e ngrohtë të intimitetit, të nderit e të premtimit të dhënë, të besës, etj.
Edhe krijimtaria kulturore, përmes etikës dhe estetikës që sjell në jetë, tregon se bota nuk është vetëm hapje e patrajtëshme. Po qe se shoqëria e hapur nuk do të njihte ca kufizime dhe do të shpërfillte baraspeshimin dhe inteligjencën kulturore, do të shndërrohej në portë të hapur për cilëndo diktaturë që do të tregohej "inventive" në manovrimin e shpirtrave të papërgatitur, që nuk duan t’ia dinë për kurrfarë kufiri.
